Lý Hải - Làng Tiến Sỹ hậu duệ Lưỡng quốc Trạng nguyên Đào Sư Tích
Lý Hải - Làng tiến sỹ
Nếu xứ Thanh tự hào về anh em họ Khương, đất Kinh Bắc tự hào về trạng nguyên khai hoa Lê Văn Thịnh, xứ Đông có làng tiến sỹ Mộ Trạch, thì Bình Xuyên cũng tự hào với làng Lý Hải, xã Phú Xuân - một trong những “làng tiến sỹ” nổi tiếng khắp cả nước về truyền thống hiếu học, khoa cử nức tiếng ở xứ Đoài xưa.
Cụ Nguyễn Duy Chừ bên cuốn gia phả dòng họ Nguyễn Duy.
Làng Lý Hải (hay còn gọi là Địa Muội - tục danh Kẻ Muối), xã Lý Hải, huyện Yên lãng, phủ Tam Đái thuộc trấn Sơn Tây, nay là thôn Lý Hải, xã Phú Xuân, huyện Bình Xuyên, là nơi sinh ra và nuôi dưỡng các ông cống, ông nghè, những nhà Nho danh tiếng lẫy lừng một thời. Đến nay, tinh thần hiếu học đó vẫn được duy trì và phát huy. Vừa dẫn chúng tôi thăm đình, thăm đền thờ, cụ Nguyễn Duy Chừ - người thừa kế dòng họ Nguyễn Duy ở thôn Lý Hải kể cho chúng tôi nghe về truyền thống sự học ở làng.
Theo lời cụ Chừ, tính từ năm 1374 đến năm 1703, trong khoảng hơn 300 năm, làng Lý Hải có 2 người đỗ Trạng Nguyên và 6 người đỗ Tiến sỹ. Khởi đầu cho bảng vàng khoa cử ấy là cụ Đào Sư Tích, vốn sinh ra tại làng Cổ Lễ, huyện Tây Chân, nay là thị trấn Cỗ Lễ, huyện Nam Trực, tỉnh Nam Định, dời nhà lên ở xã Lý Hải, huyện Yên lãng, phủ Tam Đái thuộc Sơn Tây, nay là thôn Lý Hải, xã Phú Xuân. Cụ đỗ đầu cả 3 khoa thi: thi Hương, thi Hội, thi Đình, là vị Tam nguyên duy nhất trong 8 Trạng nguyên triều Trần. Năm Giáp Dần 1347 đời vua Trần Duệ Tông, cụ Đào Sư Tích đỗ trạng nguyên và làm quan đến chức Nhập nội hành khiển Hữu ty Lang trung, là chức quan đứng sau hàng Tể tướng đặt ra từ triều Lý.
Các em học sinh thường xuyên được tìm hiểu về truyền thống hiếu học của gia đình, dòng họ.
Thời Lê, có cụ Nguyễn Bảo Khuê và cụ Nguyễn Duy Tường đỗ Đệ nhị giáp Tiến sỹ. Năm 32 tuổi, cụ Nguyễn Bảo Khuê đỗ Đệ nhị giáp Tiến sĩ khoa Đinh Mùi, đời vua Lê Thánh Tông 1487. Cụ giữ các chức quan: Hàn lâm viện Hiệu lí, Hữu Thị lang bộ Lễ, Tả Thị lang bộ Hình và là một trong 28 người tham gia Tao đàn thập nhị bát tú do vua Lê Thánh Tông lập ra.
Cụ Nguyễn Duy Tường, khoa thi năm 1508 đỗ Đệ tam tiến sỹ nhưng không ra làm quan. 3 năm sau, Khoa Tân Mùi 1511, đời vua Lê Tương Dực, cụ Nguyễn Duy Tường thi đỗ Đệ nhị giáp tiến sỹ. Cụ làm quan đến chức tham chính sứ Thanh Hoa (hàm tòng tứ phẩm), tham chính sứ Kinh Bắc. Cụ cùng với một số quan lại đồng chiều anh dũng chiến đấu chống lại Mạc Đăng Dung và hy sinh oanh liệt tháng 12 năm 1525. Cụ được nhà Lê Trung Hưng 1666 phong là thượng đẳng phúc thần và được lập đền thờ quốc tế ở quê hương Lý Hải, đề ba chữ "Tiết Nghĩa Từ".
Trong làng Lý Hải lúc bấy giờ có 4 cụ đỗ Đệ tam tiến sỹ là Nguyễn Sư Phó, Nguyễn Hoành Xước, Nguyễn Công Phụ, Nguyễn Thế Thủ đều làm các chức quan lớn trong triều đình như: Đề hình Giám sát Ngự sử 13 đạo, Tham chính hàm tòng tứ phẩm,…
Đặc biệt, có cụ Nguyễn Quang Luân là chắt nội Nguyễn Duy Tường thông minh, học giỏi, nổi tiếng là thần đồng từ năm 12 tuổi. Cụ thi đỗ Đình nguyên hoàng giáp (trạng nguyên) năm 21 tuổi, khoa Quý Mùi đời Chính Hòa 1703. Bài vị thờ Nguyễn Quang Luân ở làng Lý Hải ghi: “Thần đồng đệ nhất danh, chính hòa nhị thập tứ niên, Canh Thìn khoa tiến sĩ lục danh, đình nguyên hoàng giáp xuất thân nhất danh”.
Những danh nho của làng Lý Hải trong thời kỳ phong kiến là một phần tiêu biểu của dòng văn hóa Kẻ sĩ Bắc Hà nổi tiếng một thời. Dòng văn hóa truyền thống biểu thị tinh hoa của đất Việt được nuôi dưỡng, hội tụ ở Phú Xuân, vùng đất địa linh nhân kiệt. Ở Lý Hải hiện giờ vẫn còn gìn giữ được ngôi Đình làng – nơi phối thờ 8 vị danh nho trong làng. Theo ông Nguyễn Duy Quý - Người trông coi Đình làng Lý Hải thì ngôi đình có niên đại hơn 500 năm. Khi quân địch xâm chiếm nước ta, ngôi đình đã bị san bằng, chỉ còn nền đất cũ. Người dân nơi đây đã dựng lên ngôi đình tạm làm nơi tưởng nhớ các vị danh nhân của làng. Đình Lý Hải đã được công nhận Di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh. Tuy nhiên đến nay, ngôi đình cũng đã xuống cấp và đang chờ khôi phục.
Tiếp bước cha ông, những người con xã Phú Xuân nói chung, làng Lý Hải nói riêng luôn quan tâm đến sự nghiệp giáo dục thế hệ trẻ. Trong thôn có 6 dòng họ hiếu học. Trong đó, nổi bật hơn cả là dòng họ Nguyễn Duy. Ở thôn Lý Hải, người được coi là cụ tổ của dòng họ Nguyễn Duy là cụ Nguyễn Duy Tường. Thăm đền thờ tiến sỹ - Tướng công Nguyễn Duy Tường, tọa lạc ở khu đất cạnh Trường Tiểu học Phú Xuân. Đền được xây dựng từ khi Hoàng giáp tham chính Nguyễn Duy Tường được phong thượng đẳng phúc thần. Đền mang tên “Tiết nghĩa từ”, được hưởng quy chế “Quốc tế” tức là hàng năm xuân thu nhị kỳ quan đầu Trấn thay mặt triều đình đến làm chủ tế, được cấp tiền công chi dùng lễ vật. Sau nhiều năm đền bị hư hại nên chuyển tế khí về thờ ở từ đường dòng họ, còn đền thờ hiện nay đang được tu sửa để đắp đại tự nguyên có của đền là “Tiết nghĩa từ”. Theo cụ Trưởng tộc thì mộ của cụ Tiết nghĩa Nguyễn Duy Tường táng ở xứ đồng Tư Kim trong xã. Hàng năm, các nhà trường thường xuyên tổ chức cho các em học sinh tham quan ngôi đền, tìm hiểu về thân thế, sự nghiệp và công lao to lớn của danh nhân Nguyễn Duy Tường.
Ngày nay, thôn Lý Hải, xã Phú Xuân vẫn duy trì tốt truyền thống hiếu học. Mặc dù là vùng quê nghèo, nhưng người dân vẫn dành tất cả cho sự học. Ông Nguyễn Duy Thăng – Chi hội trưởng Chi hội khuyến học dòng họ Nguyễn Duy cho biết: “Ngoài chi hội khuyến học thôn, các dòng họ đều thành lập chi hội khuyến học riêng của từng dòng họ. Cứ vào ngày giỗ họ, các chi hội khuyến học tổ chức gặp mặt, biểu dương và trao thưởng cho những học sinh đạt giải trong các kỳ thi học sinh giỏi, học sinh đỗ đại học, cao đẳng, học sinh nghèo vượt khó học giỏi. Để tạo nề nếp học tập cho con em trong thôn, Chi hội khuyến học dòng họ Nguyễn Duy cũng thường xuyên tổ chức những buổi nói chuyện với học sinh về truyền thống hiếu học của ông cha nhằm khơi dậy tinh thần ham học, nêu danh những gia đình tiêu biểu.”
Phong trào xây dựng gia đình hiếu học được 100% hộ dân trong thôn hưởng ứng. Từ phong trào đã xuất hiện nhiều “Gia đình tú tài”, “Gia đình cử nhân”. Nhiều gia đình có hoàn cảnh khó khăn nhưng vẫn cố gắng cho con theo học. Bởi người dân nơi đây quan niệm: "Nghèo tiền, nghèo bạc chẳng lo/ Nghèo chữ, nghèo nghĩa mới lo là nghèo". Truyền thống hiếu học, chịu khó vươn lên của quê hương Lý Hải đang được những người con cần cù, giỏi giang ngày đêm vun đắp. Họ đã và đang đem tài năng của mình đóng góp cho sự phát triển của quê hương, đất nước.
Các thế hệ con cháu của làng Lý Hải, đặc biệt là con cháu của họ Đào, họ Nguyễn đã tiếp bước cha ông dùi mài kinh sử, nhiều người đỗ cử nhân, tú tài. Trong đó, tiêu biểu cho dòng họ Nguyễn Duy có đồng chí Đại tá Nguyễn Duy Vực – Nguyên Giám thị trại giam Phú Sơn 4 (Bộ Công an) được phong tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân. Dòng họ có 1 thạc sỹ và 1 tiến sỹ. Ngoài ra, nhiều người con trong dòng họ đã tham gia công tác chính quyền các cấp, nhiều em học sinh đạt thành tích cao trong học tập. Tiêu biểu cho thế hệ học sinh của dòng họ là em Nguyễn Thị Thái - Học sinh lớp 11A3, trường THPT Võ Thị Sáu. Phát huy truyền thống hiếu học của gia đình, nhiều năm liền em đều đạt danh hiệu học sinh giỏi toàn diện. Đặc biệt, em rất yêu thích môn lịch sử và say mê tìm hiểu về truyền thống đấu tranh bảo vệ đất nước của quê hương, gia đình.
Ông Trần Văn Huyên - Phó Chủ tịch UBND xã Phú Xuân, Chủ tịch Hội Khuyến học xã cho biết: “ Thôn Lý Hải hiện có 370 hộ dân với gần 1.500 nhân khẩu. Toàn thôn có 7 Chi hội khuyến học, trong đó có 6 chi hội khuyến học dòng họ và 1 chi hội khuyến học thôn. Ngày nay, khi đời sống kinh tế được nâng cao, ở Lý Hải, việc học tập được người dân đặt lên hàng đầu và được tổ chức chu đáo. Người dân nơi đây luôn tâm niệm đầu tư cho giáo dục là đầu tư cho tương lai. Giáo dục là con đường để thoát nghèo bền vững nhất. Bên cạnh làm nông nghiệp, người dân cũng chú trọng phát triển chăn nuôi, buôn bán,… nâng cao đời sống. Đến nay, toàn thôn Lý Hải có 6 gia đình thuộc hộ nghèo, thu nhập bình quân đầu người năm 2015 ước đạt 29 triệu đồng/người/năm.”
Cho tới nay, Lý Hải vẫn là làng quê thuần nông, không có nghề phụ. Vì thế các gia đình luôn động viên thế hệ trẻ noi theo truyền thống cha ông mà nắm lấy tri thức phục vụ cho đất nước, làm vẻ vang cho gia đình, dòng tộc và thôn xóm.
Nguyễn Hoan
(Đài TT Bình Xuyên)